Lao động phi chính thức đang bị “bỏ quên”
Theo Cục Thống kê, năm 2024, Việt Nam có khoảng 33,5 triệu lao động làm việc trong khu vực phi chính thức, chiếm 64,6% tổng số lao động có việc làm. Đây là nhóm lao động không có hợp đồng lao động, làm việc tự do, không có bảo hiểm xã hội và đặc biệt là không được tham gia BH thất nghiệp.
Trong khi đó, theo Luật Việc làm (sửa đổi) có hiệu lực từ ngày 1/1/2026, chính sách BH thất nghiệp chỉ áp dụng đối với người lao động có hợp đồng lao động từ 1 tháng trở lên. Điều này tạo ra một khoảng cách bất bình đẳng trong quyền tiếp cận chính sách an sinh giữa 2 nhóm lao động.
Ở khu vực chính thức, người lao động được tham gia BH thất nghiệp và được thụ hưởng nhiều chế độ như trợ cấp thất nghiệp, hỗ trợ học nghề, tư vấn việc làm, giới thiệu việc làm… Bình quân mỗi năm gần đây có hơn 820.000 người hưởng trợ cấp thất nghiệp; riêng năm 2020, thời điểm đỉnh dịch Covid-19 đã có trên 1 triệu người được chi trả trợ cấp.
Nghị quyết số 28-NQ/TW về cải cách chính sách bảo hiểm xã hội đã đặt mục tiêu đến cuối năm 2024, số người tham gia BH thất nghiệp đạt trên 16 triệu người, tương đương gần 32% lực lượng lao động trong độ tuổi. Mục tiêu đến năm 2025 là 35% và đến năm 2030 là 45% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia BH thất nghiệp.
Theo Viện Khoa học Tổ chức Nhà nước và Lao động (Bộ Nội vụ), trong 6 tháng đầu năm 2025, cả nước có 390.548 hồ sơ đề nghị hưởng trợ cấp thất nghiệp; số người được ban hành quyết định hưởng trợ cấp là 345.175 người. Có thể thấy, chính sách BH thất nghiệp thực sự đã trở thành điểm tựa cho nhiều người lao động chính thức không may mất việc.
Thế nhưng, ngược lại, lao động phi chính thức không có hợp đồng lao động, không có ràng buộc pháp lý rõ ràng, không được doanh nghiệp đóng bảo hiểm xã hội... Khi mất việc hoặc rơi vào khủng hoảng do dịch bệnh, thiên tai thì không được hưởng trợ cấp thất nghiệp, cũng không có cơ hội tiếp cận các chương trình học nghề miễn phí hay được giới thiệu việc làm qua hệ thống dịch vụ công.
Nguyên nhân của tình trạng này đến từ cả khung pháp lý lẫn thực tiễn thi hành. Trước hết, pháp luật hiện hành chưa cho phép lao động không có hợp đồng được tham gia BH thất nghiệp, kể cả dưới hình thức tự nguyện. Việc mở rộng đối tượng tham gia còn gặp nhiều vướng mắc trong khâu quản lý, giám sát thu - chi cũng như xác định điều kiện thụ hưởng. Bên cạnh đó, nhiều người lao động trong khu vực phi chính thức còn thiếu kiến thức về an sinh xã hội, chưa nhận thức rõ giá trị của việc tham gia BH thất nghiệp. Tâm lý thiên về thu nhập trước mắt khiến họ ngần ngại bỏ tiền đóng bảo hiểm, dù chỉ với mức tối thiểu.
Mở rộng đối tượng tham gia để đạt lợi ích kép
Theo chia sẻ của bà Nguyễn Thị Lan Hương - nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Lao động và Xã hội (Bộ Nội vụ), BH thất nghiệp góp phần giảm chi phí cho doanh nghiệp, hỗ trợ tuyển dụng lại lao động đã qua đào tạo, tạo điều kiện cho việc tái cấu trúc sản xuất. Mặt khác, chính sách này còn giúp hạn chế làn sóng thất nghiệp, thúc đẩy lao động bồi dưỡng kỹ năng, cung cấp thông tin minh bạch hơn về thị trường thông qua các trung tâm dịch vụ việc làm và sàn giao dịch việc làm.
Tuy nhiên, một thực tế cần phải xem xét là hiện nay lao động phi chính thức dù chiếm hơn 63% lực lượng lao động nhưng vẫn chưa có cơ hội tiếp cận chính sách BH thất nghiệp. Trong khi đó, 1/3 trong số này lại không tham gia bất kỳ chính sách an sinh xã hội nào.
“Lao động phi chính thức có đặc thù riêng. Công việc thường không ổn định, thu nhập bấp bênh, quan hệ lao động lỏng lẻo. Chẳng hạn, những lao động trong lĩnh vực công nghệ, làm việc từ xa, họ có thừa khả năng và ý thức tham gia BH thất nghiệp nhưng còn thiếu cơ hội tiếp cận, nằm ngoài “hàng rào” của doanh nghiệp. Chúng ta chưa thể quản lý sát sao nhóm lao động phi chính thức, đặc biệt là nhóm “mới nổi” như trên. Nhưng không đồng nghĩa với việc không thể triển khai chính sách một cách linh hoạt, hướng đến mục tiêu bao phủ nhóm lao động này”, bà Hương phân tích.
Theo Bộ Nội vụ, việc mở rộng đối tượng tham gia BH thất nghiệp khi Luật Việc làm (sửa đổi) có hiệu lực từ năm 2026 sẽ giúp số người tham gia tăng từ 16 triệu hiện nay lên 18,8 triệu vào năm 2027. Nếu thực hiện hiệu quả, đây sẽ là một bước tiến lớn trong tiến trình xây dựng hệ thống an sinh toàn diện, công bằng và bền vững.
Để chính sách BH thất nghiệp bao phủ đến nhóm lao động phi chính thức, ông Lê Quang Trung - nguyên Cục trưởng Cục Việc làm (Bộ Nội vụ) cho rằng, cần có sự đánh giá và khảo sát kỹ lưỡng. Theo đó, cần nắm rõ thực tế lao động có thu nhập như thế nào, khả năng đóng góp ra sao, nhu cầu và mong muốn là gì... Trên cơ sở đó, Nhà nước có thể thiết kế các gói chính sách phù hợp với thực tiễn, đảm bảo quyền lợi và tạo động lực để người lao động tham gia BH thất nghiệp. Ông Trung khẳng định: “Nếu triển khai tốt, chính sách không chỉ bảo vệ hàng chục triệu lao động mà còn trở thành đòn bẩy giúp thị trường lao động hiện đại, minh bạch và dễ kiểm soát hơn”.
Luật Việc làm (sửa đổi) có hiệu lực từ ngày 1/1/2026 có nhiều điểm mới liên quan đến chính sách BH thất nghiệp như mở rộng đối tượng tham gia, nới điều kiện hưởng… góp phần khẳng định tính nhân văn và khuyến khích người lao động tham gia. Song, để chính sách được mở rộng và ngày càng hoàn thiện, cần xem xét đến các giải pháp phù hợp với thực tiễn. Đặc biệt, để người lao động tiếp cận và hiểu rõ về vai trò của chính sách BH thất nghiệp, cần tăng cường truyền thông trên các nền tảng công nghệ số, thông qua KOL (người có sức ảnh hưởng trên mạng xã hội), các kênh truyền thông hiện đại… nhằm kịp thời chuyển tải thông tin đến từng nhóm đối tượng.
